Skip to main content
DE
EN
BUL
MKD

REVISITING SOFIA

Дигитален есеј
од Фросина Пармаковска

Секое патување, особено ако се работи за книжевна резиденција, чија цел е да го олесни   процесот на творење, има огромно значење за писателот и за неговото книжевно дело, особено ако се работи за подолги форми, како што е романот и особено ако се работи за подолги патувања, како на пример, еден месец или повеќе. Таква беше целта и на мојата книжевна резиденција во Софија, март 2020 година, но... Ова патување излезе од сите свои првични рамки и намери и се претвори во вистинска авантура. Книжевна и животна.

Бидејќи во продолжение ќе биде неопходна паралелна историја на епидемијата Ковид 19 која, освен што повлијаа, буквално, на сѐвкупноста на живеењето на светот, имаше големо влијание и на мојата резиденција – морам да започнам со податокот дека на 1ви март, кога тргнав за Софија, во мојата земја имаше само еден регистриран случај позитивен на Ковид 19 (жена која се враќала од Италија), а во Бугарија немаше ниту еден. Тоа, меѓудругото, значеше дека на овие простори се живееше сосем нормално (старото нормално), работите беа под контрола (не ни имаше што да биде под контрола) и епидемијата беше далеку од нас (ситуација која во вртоглаво брзо време ќе биде променета).

Стигнувам во Софија ноќе, после петчасовно возење со автобус и ги распостилам моите работи кои треба да ме служат наредниот месец во куќата која беше едно од најпријатните места  во кои сум се сместила на подолг рок, со намера да пишувам. Прекрасна куќа, наследство на уметникот Ненко Балкански, сместена во прекрасно окружување – Латинка 12 ќе биде адресата на која, освен телото, ги сместувам и чувствата со сета надеж дека ќе се вратам дома со добро исцртан роман, роман кој ќе биде близу до својата завршна варијанта.

И се предавам на патувањето односно на пишувањето уште во првите мигови. И се претворам веднаш во староседелец зашто сѐ околу мене ми е некако познато и топло и мое и неописливо блиско. За волја на вистината, и целата ситуација во врска со вирусот беше прилично нормална (повторно, според старото нормално) и патувањето односно животот, не трпеше никакви штети поради тоа. Сѐ уште...

Можам без претерување да заклучам дека првите две недели од мојата резиденција беа сосем вообичаени, па речиси и како да не постоеше никаква епидемија околу нас. Излегував надвор, јадев во популарното Хепи, но и во некои кафанчиња со традиционални јадења, бев неколку пати во театар, одев да пишувам во „писателското“ кафуле „Перото“ во склоп на НДК (Националниот Дом на Културата), бев на ликовна изложба во Чешката амбасада и секако дека одев во книжарниците за да се изгубам во морето од наслови, а најдов и една нова огромна и со супер амбиент кафе-книжарница – Гринвич, некаде на почетокот на улицата Витошка. Потоа, бев на вечера кај мојот издавач од Бугарија и неговата прекрасна фамилија, поминував доста време со Борјана Додова, писателка од Чешка со бугарско потекло, која исто така беше на книжевна резиденција, ја „мерев“ честопати улицата Цар Ослободител до Орлов мост па назад накај универзитетот св. Климент Охридски, одев во св. Недела, Александар Невски, св. Софија и св. Седмочисленици, паркот кај НДК, и, на моја голема радост, си го пронајдов во Софија моето „Cheers cafe“, она место „where everybody knows your name“. Прекрасно кафуле со пријатни луе и прекрасна приказна: Ова кафуле се викало Лилавото (Purple) и било збиралиште на луѓе кои оделе секојдневно таму дотолку што им станало нешто како втор дом, а сите тие, меѓусебно, околу дваесетина на број како да си беа второ семејство. Одеднаш, сопственикот решил да го затвори и, нормално, на луѓето им се случил шок, како некој да им посегнал по домот и семејството. Тие, просто, не можеле да го дозволат тоа и што направиле? Вложиле напор, собрале средства и си го зеле сами да го работат, а името што му го дале е вистинско штос-решение: „Беше Лилавото“ (Been Purple) одеднаш станува новото „Лилавото“. Таму одев речиси секој ден на пиво и добар рок, а луѓето што ги запознав, Звездан, Пламен, Асен, девојката со кучето и сите останати, веднаш ми станаа пријатели примајќи ме срдечно во нивниот личен простор, во нивното семејство.

Но, во еден миг работите со вирусот почнаа да се менуваат (и тоа продолжи со доста брзо и непредвидливо темпо). Паметам дека сѐ започна вака: Некаде околу 18 и 30 h, влегов во Беше Лилавото, нарачав Загорка и Звездан ми вели: „Ама само ако можеш да го испиеш доста брзо.“ „Зошто?“, го прашувам. „Се затвора сѐ, нема ништо да работи освен супермаркети и аптеки.“ „Од кога?“, го прашав. „Од пред пола саат“, шеговито, но со извесна тага ми одговара. Тоа, за жал, беше моето последно пиво во Беше Лилавото и последна средба со Звездан и останатите.

Наеднаш целата реалност почна да се обременува со бројки и со терминологија во која најзастапени беа зборовите: позитивни, негативни, тестови, хоспитализирани, кислородна поддршка, респиратори, полициски час, забрането, затворено итн, а пресовите на Ветсислав Мутафчијиски (претседателот на Кризниот штаб во Софија) и Венко Филипче (Министер за здравство на С. Македонија), ги гледав со интерес и возбуда еднаква на онаа како кога гледам спортски натпревар, овозможувајќи си увид врз состојбата во поглед на вирусот и во Бугарија и во Македонија. Сепак, немаше сѐ уште потреба од никаква паника што би ме натерала да размислувам за враќање дома, напротив! Оценив дека најважно во моментот е токму она поради кое што дојдов – пишувањето на романот „На враќање“ чиј прв дел беше готов уште во Македонија, а вториот, кој го пишував таму, напредуваше со одлична динамика.

И покрај тоа што, формата на мојот престој, после сите тие затворања, видно се смени, јас ниту понатаму не можам да се пожалам кога ќе се земе предвид дека времето беше необично топло како за март, со убави сончеви денови, па го користев тоа за да излезам и да прошетам низ прекрасните паркови во Софија, како што е паркот околу НДК, но и многуте оние во фасцинантно големата Борисова градина која беше многу близу до куќата во која што живеев. Така, опремена како за на пикник, после прошетките се распостилав на тревата вадејќи од ранецот лаптоп, лименка пиво и грицки и си мислев дека поубаво, просто, не може да биде и дека вистински уживав во мигот, во преубавото време, во пишувањето на романот. И така отприлика се одвиваше целата трета недела од мојата книжевна резиденција. Во една од тие сесии на пикник-пишувањата во зеленилото на Борисова градина, кога веќе вирусот беше на сите ударни вести и заземаше прилично голем простор од реалноста, запознав две девојки кои ми пријдоа со шише вотка предлагајќи ми да се дезинфицираме. Имавме одлична дружба сѐ до залезот од сонцето и, иако никогаш повеќе не ги сретнав, а најверојатно нема ни да ги сретнам, некако ми останаа во убаво сеќавање со својот срдечен и пријателски пристап во еден момент кога малку, ама само малку почувствував извесна блага осаменост слушајќи ги сите тие препораки и реклами да се седи дома во кругот на семејството и кога целиот свет, држава по држава, почна да се затвора.

Кога истече и третата недела, се случи нешто што видно ќе го смени текот на мојата резиденција, а тоа беше последната одлука на бугарскиот кризен штаб за забрана на движење и задржување низ парковите. Со тоа, се урна и последниот „бедем на слободата“, а за волја на вистината, повеќе и немаше простор во кој би можела да се движам, да живеам и да творам, мојата мапа се стесни единствено на куќата во која престојував и супермаркетот Била. Гледајќи го сето тоа, а гледајќи ги и изразито отежнатите начини за да си отидам дома (автобуските линии веќе беа укинати), дојде моментот кога морав да се помирам со реалноста: време е за враќање дома.

Па така, отидов во македонската амбасада во Софија и ги замолив доколку имаат некакви сознанија за можен превоз (на пример, некој човек што би се враќл со кола) до Македонија да ме исконтактираат. На мое големо и пријатно изненадување, тие ми понудија превоз до граница со автомобил од амбасадата, не наредниот ден, туку тој потоа и тоа ми беше големо олеснување кое  ја елиминираше неизвесноста од барање такси и ризикот воопшто да не најдам некој што би се нафатил за таа работа (што и беше можно со оглед на тоа ако се развиваше Ковид- ситуацијата).

Но, бидејќи одамна веќе бевме влезени во фаза кога работите се менуваа, не од ден во ден, туку од саат во саат, токму денот кога се враќав дома, во Македонија стартуваше одлуката: сите што се враќаат од средноризичните (тука спаѓаше Бугарија) и високоризичните земји од светот одат во задолжителен државен карантин! Не како претходно, кога важеше одлуката за домашен карантин односно препораката за самоизолација, туку во државен карантин за кој никој ниту знаеше каде ќе биде ниту како ќе изгледа. На интернет веднаш почнаа да се шират фотографии од страотни места со минимални услови за живот и хигиена и сето тоа ја зголемуваше тензијата, неизивесноста, но и стравот од самото враќање.

Од Куќата за превод и литература во која бев сместена, добив понуда да останам колку што сакам затоа што полскиот писател кој требаше да пристигне наредниот месец го имаше откажано своето присуство, па се најдов пред тешка одлука: да се враќам ли по секоја цена? Но, што ако не се вратам сега? Работите изгедаа сѐ посложени и не ми се веруваше дека нешто драстично ќе се смени на подобро наредниот период, ниту, пак, дека набрзо ќе биде укината одлуката за државен карантин. Така што, си мислев, тој пат ќе мора да се изоди, порано или подоцна. „Уште ли си со намера да си одиш?“, ме праша Александар, нашиот конзул во амбасадата. „Си одам утре, сепак“, му одговорив во саботата вечерта кога последен пат ја преиспитав сопствената одлука да се фрлам во предизвикот кој, иронично, можеме да го именуваме исто како романот кој го пишував, „На враќање“.

Ја паметам како да беше вчера последната прошетка низ Софија со мојот бугарски другар, Иван. Се движевме само по тротоарчиња, вешто избегнувајќи ги зелените површини, за да стигнеме до Витошка улица каде, повторно, сѐ на минување, без задржување, чекоревме со единствена цел да се поздравиме, до некоја подобра иднина. По некоја фотографија, по некоја шега насила и по некоја испушена цигара, се испративме – тој на една, јас на друга страна, накај мојата Латинка преку никогаш до крај неизодената Борисова градина. Во еден од последните моменти од таа прошетка, Иван ми се искраде до една продавница од каде што ми купи на подарок очила за сонце за да си ги заштитам (од ризикот да се заразам) очите за време на патувањето накај Скопје.

Недела, дваесетина минути пред девет часот, Јана дојде во Куќата за превод и литература за да се поздравиме пред да отидам. Сречно и типично балкански, ми подаде една торба со реквизити за по пат: книги, храна (преубава домашна пита) и средство за дезинфекција.

Во девет точно бев во амбасадата каде што  после пријатната средба и кафе-муабетот со конзулот, „ме пуштија“ во авантурата: враќање дома, со дипломатското возило и возачот од амбасадата и тоа возење, и покрај товарот на неизвесноста „што по границата?“, беше пријатно сончево разделување со убавата Бугарија.

Пладне: македонска граница и почеток на авантурата „На враќање“. Да знаев дека десет саати ќе  бидам принудена да чекам, можеби ќе прочитав некоја книга. Да знаев дека десет саати ќе чекаме во едно место, можеби ќе вложев напор да го отворам едвај закопчаниот куфер и ќе извадев плус облека со која колку-толку ќе се заштитев од мартовскиот студен ветар кој стануваше сѐ посилен како паѓаше ноќта. Да знаевме, сите тие луѓе кои еден по еден доаѓаа од сите страни на светот, после секакви изминати премрежиња, можеби сложно ќе запалевме еден оган. Но, дури отпосле дознавме дека лошиот менаџмент на ситуацијата со вирусот предвидуваше да се чека да се соберат дваесетина луѓе (да се чека, буквално, цел ден) за да нѐ земе еден автобус кој ќе нѐ пренесе до државниот карантин (за кој никој, сѐ уште не знаеше каде е и како изгледа). А граничарите, почнувајќи од 14 часот, нѐ лажеа дека возилото доаѓа.

Возилата дојдоа околу 22: две мини комбиња во кои бевме распоредени по десет души во кои се возевме дваесетина минути до Крива Паланка каде што нѐ префрлија сите во еден голем автобус, и цело време, водени од полициска патрола. Дури кога се качивме во тој автобус (а претходно ниту граничарите, ниту полицијата, ниту возачот на комбето не знаеше да ни каже), возачот ни соопшти дека одиме во Ибис, Скопје. Сѐ уште можам да ја почувствувам сопствената воздишка на олеснувањето од ова сознание, го чувстувам и олеснувањето и на моите родители и на пријателите кои десет саати чекаа далеку од мене, но сепак, целото тоа време со мене, а со истиот срав од ужасните слики на старите воени бази кои кружеа уште претходниот ден на интернет. Дури тогаш, во полноќниот мрак во автобусот кој се движеше низ пределите кои добро ги знам, почувствував за прв пат како да се враќам дома.

Ибис е хотел во Скопје со одлични услови за престој и, за мене уште поважно, одлични услови за пишување. Бев сама во соба и, иако не смеев никаде да излезам, ниту да ја отворам вратата освен ако не ми тропа некој (а ни тропаа кога ни мереа температура и кога ни доставуваа храна), јас, навистина, само со убави чувства се сеќавам на тие две недели таму. Тогаш го допишав вториот дел од романот кој се придвижи во сосем неочекувана насока, под влијание на настаните кои ми се случуваа. Последното поглавје, насловено „Карантин“, буквално го улови моето лично искуство пресликувајќи го во искуството на мојот главен лик, кој, истотака, се враќаше дома, и тоа се случи на еден мошне експлицитен, неочекуван па дури и, за мене, мошне забавен начин. Јас и мојот лик ја споделивме приказната, таа стана наша приказна, а тоа значи дека ги споделивме и заедничките несоници, соништа, кошмари, стравови, радостите, па дури и мојот роденден кој заедно го прославивме и низ него пораснавме. Токму во тој миг, некаде сосем пред крајот на овој карантин кој за мене се покажа како втор дел од книжевната резиденција, станавме Едно, јас и мојот лик.

Секое пишување, на секој роман, покрај мноштвото можности што му ги дава на писателот, како што е приемот од читателите, растењето и созревањето со секоја нова реалност и со сите ликови што самиот ги создава, има уште една работа која, за мене, е исто толку вредна и исто толку убава колку сѐ што погоре споменав, а тоа е самиот процес на пишување. Сите мои романи имале различни процеси на пишување и секој бил за себе посебна приказна која ми е еднакво драга колку и самиот роман, но овој последен, „На враќање“, беше за мене исто колку и за ликот, едно вртоглаво враќање кон суштината, кон реалноста што честопати ни бега, ни се измолкнува од пред очи како балон несмасно испуштен од раката, враќање кон соништата, кон фантазијата што се стреми да се овистини – процесот на пишување на овој последен роман, за мене е еден живот со целиот свој тек на раѓање, созревање и стареење без неизбежната смрт која, како автор, го имав луксузот да ја занемарам, живот во живот кој ја имав привилегијата да го видам, да го запишам, да го изживеам.

краток извадок од на враќање

Ноќ прва. Зошто не ми се јави таа? Знаеше дека патувам. Можеби не знаела кога се враќам. Можеби заборавила. Можеби навистина ставила крај, а јас додека бев восхитен од моите летачки килими не го забележав тоа.

Сонувам како се шетам со Андреј за рака, по улицата што веќе и тој ја знае, до куќата на баба ми. И ја нема розовата куќа во сонот, како таа да не постои и нашата цел нема никаква врска со неа. Сакам само да му ја покажам куќата на баба ми и дедо ми на кој едвај се сеќавам. Не знам зошто сум одбрал да го правам тоа во темница. Одиме кон куќата и гледам дека, иако не би требало, таа свети. Се доближуваме со Андреј до прозорецот со носевите и тоа што го гледаме, него не го плаши затоа што не ги знае луѓето, но мене целата коса ми побелува од страв. Ги гледам сосем јасно дедо ми и баба ми како си вечераат, си зборуваат, се смеат и сѐ прават како да се живи и јасно ги гледам нивните лица, а знам дека се одамна умрени, не знам во сонот дека е сон, како што честопати ми се случува, туку мислам дека тоа е вистина. Одеднаш, баба ми нѐ погледнува и нѐ покажува на дедо ми додека јас премрзувам од страв. Дали да ги пуштиме? - го прашува баба ми дедо ми. Не, не, рано им е - одговара тој. И целиот тој миг на страв и незивесност го окончува баба ми која многу сака да нѐ види и му вели: Сепак, ќе ги пуштам. Во тој момент, мене стравот ми преоѓа во ужасен уплав и ми работи силно како што ми работи и инстинктот за преживување и татковскиот инстинкт и сознанието за сите легенди кога умрените повикале некој човек за да го земат засекогаш. Го грабнувам Андреј в раце и почнувам да трчам и да викам едно големо и гласно Неееееееееееееееееее и ја поминувам патеката во дворот до уличката и целата таа се претвора во кал која проголтува, но јас додека тонам, го држам Андреј над површината сѐ уште безбеден, но не знам колку, не знам до кога. Се будам.

Ме разбуди тропањето на вратата. Според куќниот ред, вратата не смее да се отвора освен кога некој тропа. А тропа или доктор или доставата на храна и секогаш со нив полицаец. Сите се во скафандери. Отворив и видов двајца цели во бели скафандери и поим немав кој е кој, ама брзо сфатив, кога едниот го извади апаратчето. Температурата ми беше добра. Не знам дали беше некој краток момент на очај, откако мислев дека сум се помирил со ситуацијата, или мала нерационална надеж, ама почнав да ги молам да ме пуштат дома, убедувајќи ги дека ги имам сите услови, дека имам земено стан под кирија, нема да одам кај моето семејство, нормално, нема да излегувам, само да си одам, нема потреба да бидам на товар на државата. Тие утешно ми се изнасмеаја и ми рекоа да си уживам петнаесет дена. Јас пак упорен, ги прашував дали може со некој нивни надреден да преговарам за да се тестирам за да ме пуштат во самоизолација, но тогаш, едниот построго ми одговори дека треба да се помирам, следните две недели ќе бидам таму, да си најдам занимација. Се обиде да ме посоветува да го сфатам тоа како годишен одмор на сметка на државата. Надежта што во каков-таков облик накратко ми се појави, токму во тој момент засекогаш ми пропадна.

И токму во тој момент, сѐ се претвори во една низа од слики, соништа и реалност со површина од десетина квадрати, сѐ се стопи во едно, во една мисла полна неизвесност и еден копнеж по реалност која не беше ниту физички далеку ниту, пак, беше егзотична.

Ден, некој во почетокот, ми се јави Ирина и долго размислував пред да ѝ одговорам. Не сакав вака, најверојатно некаде нешто чула, сигурно дознала, но не сакав вака да се покајам, во краток телефонски разговор како и сите последни, во кои таа беше значително и оправдано резервирана. Заѕвони и втор пат и почнав да стравувам да не е нешто лошо, да не му е нешто на Андреј.

„Што правиш?“

„Ништо, еве, како сте вие?“

„Јас морам да излезам на два-три саати до работа, можеш да го земеш Андреј кај тебе? Тука си, така?“

Ми треба долга долга воздишка и уште неколку секунди да си го згрчам гласот кој ќе попушти, а не сакам да попушти сега.

„Ирина... јас сум во карантин. Во државен“.

Фросина Пармаковска, родена во Скопје, 1985, дипломирала на катедрата за Општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет во Скопје. Таа е автор на неколку романи. За нејзиниот трет роман, Одбројување, ја добила наградата Роман на годината што ја доделува Фондацијата Славко Јаневски. Нејзиниот четврт роман, На враќање беше објавен во 2020 година. Пармаковска живее и работи во Скопје.

Фотографии од © Фросина Пармаковска.

Проект менаџер: Barbara Anderlič
Дизајн: Бери